Trong hành trình xây dựng Trung tâm tài chính quốc tế, Việt Nam không chỉ hoàn thiện hạ tầng và thể chế, mà còn phải phát triển một cơ quan mang tầm quốc tế. Tòa án chuyên biệt, nơi giải quyết các tranh chấp phức tạp theo chuẩn mực toàn cầu, chính là nền tảng tạo dựng niềm tin cho nhà đầu tư. Để đáp ứng yêu cầu này, Việt Nam cần bước vào giai đoạn cải cách mạnh mẽ: nhận diện các thiếu hụt hiện hữu, xây dựng lộ trình đào tạo dài hạn và áp dụng cơ chế đặc thù để thu hút chuyên gia quốc tế. Đây không phải giải pháp tạm thời, mà là điều kiện tiên quyết để Tòa án chuyên biệt vận hành đúng chuẩn và đưa Trung tâm tài chính quốc tế của Việt Nam trở thành điểm đến đáng tin cậy trên bản đồ tài chính toàn cầu.
1. Quy trình đào tạo mang tính chiến lược, tiệm cận chuẩn mực quốc tế
Theo quan điểm của Luật sư Nguyễn Chí Thiện, để xây dựng được một đội ngũ Thẩm phán đáp ứng yêu cầu của Tòa án chuyên biệt trong Trung tâm tài chính quốc tế, chúng ta cần triển khai một lộ trình đào tạo mang tính chiến lược, dài hạn và tiệm cận chuẩn mực quốc tế, thay vì chỉ tập trung vào các khóa bồi dưỡng ngắn hạn như trước đây.
Trước hết, việc đào tạo phải hướng đến hai trụ cột chính:
a. Năng lực kiến thức pháp lý, bao gồm kiến thức về thông luật, án lệ, phương pháp diễn giải pháp luật nước ngoài, kỹ năng tranh tụng và xét xử bằng tiếng Anh pháp lý;
b. Kiến thức kinh tế, tài chính và công nghệ ví dụ như: cấu trúc giao dịch tài chính phái sinh, fintech, công nghệ blockchain, hợp đồng thông minh, quản trị rủi ro ngân hàng và các mô hình đầu tư quốc tế hiện đại…
Để phát triển trụ cột đào tạo chuyên sâu này, có thể triển khai một số phương pháp sau: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên đề về pháp lý quốc tế, thông luật, án lệ, cấu trúc giao dịch tài chính… với giảng viên là chuyên gia đầu ngành trong và ngoài nước;
a. Mời chuyên gia quốc tế (giảng viên, thẩm phán, trọng tài viên, luật sư quốc tế) sang Việt Nam giảng dạy các chuyên đề chuyên sâu.
b. Thiết lập chương trình trao đổi – thực tập quốc tế với Anh, Singapore, Úc, Hoa Kỳ… để học viên nghiên cứu, quan sát phiên tòa và trải nghiệm luân chuyển tại các thiết chế tư pháp nước ngoài.
c.Cử học viên đi đào tạo nước ngoài (2,5 – 3 năm) về pháp lý quốc tế, tài chính – ngân hàng, công nghệ pháp lý hoặc tham gia các chương trình tại quốc gia có hệ thống tư pháp phát triển.
d. Đầu tư đào tạo tại nguồn thông qua hợp tác với các trường luật và cơ sở đào tạo quốc tế để chuyển giao chương trình, giáo trình, án lệ và tiêu chuẩn nghề nghiệp, bảo đảm đào tạo bài bản và bền vững cho đội ngũ thẩm phán chuyên biệt tương lai.
Về nhóm đối tượng mà dự thảo đề xuất, bao gồm công chức tư pháp, luật sư, trọng tài viên, giảng viên đại học, nhà khoa học, chuyên gia, … tôi đánh giá đây là hướng mở hoàn toàn phù hợp. Mỗi nhóm đều sở hữu những lợi thế riêng:
a. Luật sư có ưu thế về kỹ năng tranh tụng, hiểu biết thực tiễn tài chính, thương mại quốc tế và khả năng sử dụng tiếng Anh pháp lý;
b. Trọng tài viên có kinh nghiệm giải quyết tranh chấp thương mại phức tạp theo tiêu chuẩn quốc tế;
c. Giảng viên, nhà nghiên cứu có chiều sâu học thuật, am hiểu hệ thống thông luật và phương pháp phân tích pháp lý;
d. Chuyên gia tài chính, công nghệ cung cấp các mảng kiến thức đặc thù mà Thẩm phán truyền thống chưa có.
2. Bổ sung cơ chế đánh giá năng lực thực chứng của đội ngũ nhân sự Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế
Theo Điểm a Khoản 3 Điều 9 Dự thảo Luật tòa án chuyên biệt tại trung tâm tài chính quốc tế yêu cầu của các đối tượng trên như sau: “Có uy tín, phẩm chất đạo đức tốt, kiến thức chuyên môn phù hợp; có ít nhất 10 năm kinh nghiệm tham gia xét xử, giải quyết vụ việc liên quan đến hoạt động đầu tư, kinh doanh; có trình độ tiếng Anh để giải quyết vụ việc tại Tòa án chuyên biệt; không quá 75 tuổi, có sức khỏe bảo đảm hoàn thành nhiệm vụ được giao”.
Khi đọc Dự thảo, Luật sư Thiện nhận thấy mặc dù quy định đã nêu ra các tiêu chí đối với thẩm phán Tòa án chuyên biệt, nhưng cách thể hiện hiện nay vẫn còn khá chung chung. Chẳng hạn, yêu cầu “có kiến thức chuyên môn phù hợp” hay “có trình độ tiếng Anh để giải quyết vụ việc” chưa cho thấy rõ thế nào là đạt chuẩn, hoặc phương thức đánh giá ra sao. Với kinh nghiệm thực tiễn nghề nghiệp, tôi cho rằng nếu không lượng hóa những yêu cầu này, việc tuyển chọn sẽ khó tránh khỏi sự tùy nghi trong áp dụng và không bảo đảm chọn đúng người có năng lực tương thích với mô hình tòa án đạt chuẩn quốc tế.
Tương tự, tiêu chí về “kinh nghiệm giải quyết vụ việc đầu tư, kinh doanh” cũng chưa được lượng hóa. Một người đã tham gia giải quyết bao nhiêu vụ việc? Ở mức độ phức tạp nào? Đã từng xử lý tranh chấp có yếu tố nước ngoài hay chưa? Đây là những thông tin quan trọng nhưng Dự thảo vẫn còn bỏ ngỏ. Điều này khiến tôi băn khoăn liệu quá trình tuyển chọn có thực sự đảm bảo tính khách quan và tìm được đúng người có năng lực tương thích với mô hình tòa án đẳng cấp quốc tế hay không.
Từ những khoảng trống đó, Luật sư Thiện cho rằng Dự thảo nên mạnh dạn bổ sung một cơ chế đánh giá năng lực thực chứng. Ví dụ: yêu cầu ứng viên trải qua kỳ kiểm tra tiếng Anh pháp lý; bài thi phân tích án lệ; đánh giá hồ sơ các vụ việc phức tạp mà ứng viên đã trực tiếp tham gia. Thậm chí, có thể tổ chức buổi phỏng vấn năng lực tư pháp nhằm kiểm tra tư duy xét xử độc lập, khả năng lập luận, ứng xử tình huống và phẩm chất đạo đức nghề nghiệp theo chuẩn quốc tế.
Bên cạnh đó, ngay cả khi ứng viên đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn nêu trên, Luật sư Thiện vẫn cho rằng chỉ như vậy là chưa đủ. Để vận hành một Tòa án chuyên biệt tại trung tâm tài chính theo đúng nghĩa quốc tế, chúng ta cần kết hợp thêm các chương trình đào tạo chuyên sâu tại nguồn, thông qua việc gửi ứng viên tham gia các khóa đào tạo ngắn và dài hạn tại những cơ sở uy tín của các quốc gia đã có kinh nghiệm vận hành mô hình này, như Singapore, Anh, Úc hoặc các trung tâm đào tạo thẩm phán thuộc hệ thống thông luật. Những chương trình này sẽ giúp thẩm phán Việt Nam tiếp cận trực tiếp mô hình tố tụng, phương pháp xét xử, văn hóa pháp lý và chuẩn mực nghề nghiệp mà các trung tâm tài chính hàng đầu đang áp dụng.
Theo Luật sư Thiện, chỉ khi kết hợp giữa tiêu chuẩn tuyển chọn chặt chẽ và đào tạo chuyên sâu theo chuẩn quốc tế, chúng ta mới có thể xây dựng một đội ngũ thẩm phán đủ bản lĩnh, kỹ năng và tư duy để vận hành Tòa án chuyên biệt một cách hiệu quả và xứng tầm.
(Quan điểm bài viết này được đăng tại Báo pháp Pháp luật Thành phố Hồ Chí Minh ngày 10/12/2025 với chủ đề “Bài toán nhân sự cho Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế”).
Luật sư Nguyễn Chí Thiện