Trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình, vấn đề phân chia tài sản khi ly hôn luôn tiềm ẩn nhiều phức tạp, đặc biệt đối với trường hợp tài sản chung có nguồn gốc từ việc cha mẹ của một bên tặng cho, nhưng lại thiếu chứng cứ pháp lý rõ ràng để chứng minh. Đây chính là điểm dễ phát sinh tranh chấp, khi ranh giới giữa “tài sản chung” và “tài sản riêng” trở nên mờ nhạt. Án lệ số 03/2016/AL đã ra đời như một kim chỉ nam, không chỉ định hướng cách thức giải quyết công bằng, hợp lý mà còn khẳng định nguyên tắc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, qua đó củng cố niềm tin vào sự minh bạch và tính nhân văn của pháp luật hôn nhân gia đình.
1. Tóm tắt vụ án
Đây là vụ án ly hôn giữa chị H (nguyên đơn) và anh N (bị đơn). Trọng tâm của vụ án xoay quanh tranh chấp về tài sản chung, đặc biệt là quyền sử dụng 80m2 đất và căn nhà 2 tầng được xây trên đó tại Thường Tín, Hà Nội.
- Chị H cho rằng mảnh đất này là tài sản chung vì bố mẹ anh N đã cho hai vợ chồng từ năm 1992. Chị yêu cầu được sử dụng nhà và đất, đồng thời sẽ thanh toán lại 1/2 giá trị cho anh Nam.
- Anh N và bố mẹ đều khẳng định mảnh đất vẫn thuộc sở hữu của gia đình họ, họ chỉ cho vợ chồng anh chị ở nhờ chứ không phải là cho hẳn và yêu cầu được trả lại đất.
Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm và phúc thẩm đều nhận định mảnh đất là của bố mẹ anh N và buộc hai vợ chồng anh chị phải trả lại.
Tuy nhiên, Tòa án cấp giám đốc thẩm đã hủy bỏ phán quyết của hai cấp tòa trước và nhận định rằng việc bố mẹ anh N biết anh N đã tự kê khai đất và xây nhà kiên cố trong nhiều năm nhưng không có ý kiến gì, thể hiện ý chí của gia đình là đã tặng cho đất cho vợ chồng anh N. Do đó, mảnh đất này được xác định là tài sản chung của hai vợ chồng, nhưng vì anh Nam là con ruột nên sẽ được ưu tiên chia phần nhiều hơn, đồng thời vì chị Hồng có nhu cầu sử dụng nhà nên cần ưu tiên giao nhà cho chị Hồng.
2. Nội dung án lệ
“Theo xác minh tại Ủy ban nhân dân xã Vân Tảo thì năm 2001 xã tổ chức cho các hộ dân trong xã Vân Tảo đăng ký kê khai để xét cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng và các hộ kê khai tại trụ sở thôn xóm (BL 103). Tất cả các hộ dân trong xã đều được biết về chủ trương kê khai đất này. Ông Phác là chủ đất nhưng không đi kê khai. Anh Nam đang ở trên đất và là người đi kê khai làm thủ tục cấp giấy chứng nhận. Ngày 21-12-2001 anh Nam được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất số U060645 đứng tên hộ ông Phạm Gia Nam. Vợ chồng anh chị đã xây nhà 2 tầng kiên cố vào năm 2002 và đến năm 2005 thì xây thêm tum tầng 3. Ông Phác và các anh chị em trong gia đình anh Nam đều biết việc xây dựng trên của vợ chồng anh Nam chị Hồng, nhưng cũng không ai có ý kiến gì. Như vậy, từ khi được cấp giấy chứng nhận (2001) cho đến khi có việc ly hôn của anh Nam, chị Hồng (2009), gia đình ông Phác cũng không ai có khiếu nại gì về việc cấp đất, xây nhà này. Điều đó thể hiện ý chí của gia đình ông Phác là đã cho anh Nam và chị Hồng diện tích đất nêu trên. Do đó, việc ông Phác và anh Nam khai rằng anh Nam tự ý kê khai giấy tờ đất, ông Phác không biết là không có cơ sở chấp nhận. Như vậy, có căn cứ xác định lời khai của chị Hồng về việc gia đình ông Phác đã cho anh chị diện tích đất trên, là có cơ sở.
Do đó, việc Tòa án nhân dân các cấp nhận định rằng anh Nam đi làm giấy tờ đất ông Phác không biết và việc chị Hồng khai gia đình chồng đã cho vợ chồng nhưng không có chứng cứ chứng minh, để xác định diện tích đất 80m2 tại thôn Vân Hòa, xã Vân Tảo, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội là tài sản thuộc hộ gia đình ông Phạm Gia Phác; đồng thời buộc anh Nam, chị Hồng trả lại đất cho gia đình ông Phác, là không đúng, cần phải xác định diện tích đất tranh chấp trên là tài sản chung của vợ chồng anh Nam, chị Hồng và khi chia phải coi anh Nam có công sức đóng góp nhiều hơn để chia theo công sức của mỗi bên và cần phải căn cứ vào nhu cầu về chỗ ở để chia hiện vật cho các bên nhằm đảm bảo quyền lợi cho các đương sự.”
Án lệ 03/2016 giải quyết một số vấn đề pháp lý quan trọng liên quan đến việc tặng cho tài sản trong gia đình.
- Về việc tặng cho tài sản không có công chứng, chứng thực
Án lệ công nhận giá trị pháp lý của giao dịch tặng cho bất động sản trong quan hệ gia đình khi xác định được ý chí của chủ thể thông qua các hành vi cụ thể, ví dụ như để cho con kê khai đất và xây dựng nhà cửa mà không phản đối. Điều này đã đảm bảo tính tự nguyện khi tham gia giao dịch dân sự, đáp ứng được điều kiện để giao dịch dân sự có hiệu lực theo Điều 117 Bộ luật dân sự 2015 dù giao dịch này không được công chứng, chứng thực.
- Về tài sản tặng cho con đã kết hôn
Án lệ xác định tài sản được cha mẹ tặng cho con khi con đã kết hôn được coi là tài sản chung của vợ chồng, phù hợp với quy định tại Điều 33 Luật Hôn nhân và gia đình 2014. Tuy nhiên, khi phân chia, Tòa án có thể xem xét công sức đóng góp của mỗi bên để chia cho con ruột phần nhiều hơn.
- Về chia tài sản bằng hiện vật
Án lệ ghi nhận hướng xử lý là ưu tiên giao tài sản bằng hiện vật (nhà, đất) cho người có nhu cầu về chỗ ở cao hơn – một giải pháp có sự tương đồng với nguyên tắc chia tài sản chung là đất nông nghiệp được quy định tại Điều 62 Luật Hôn nhân và gia đình 2014.
3. Những trường hợp tương tự có thể áp dụng án lệ
Án lệ này có thể được áp dụng rộng rãi trong nhiều trường hợp khác nhau:
- Quan hệ tặng cho trong gia đình: Án lệ còn có thể áp dụng cho cha mẹ tặng cho con gái, cho con khi còn độc thân hoặc khi đã kết hôn nhưng không đăng ký;
- Các loại tài sản khác nhau: Ngoài quyền sử dụng đất, án lệ cũng có thể được áp dụng đối với các loại tài sản khác như nhà ở;
- Thời điểm chia tài sản: Án lệ cũng có thể áp dụng cho các trường hợp chia tài sản trong thời kỳ hôn nhân;
- Trường hợp người con đã mất: Án lệ cũng có thể được áp dụng để xác định tài sản tặng cho là di sản của người đã khuất.
Án lệ số 03/2016/AL là một định hướng quan trọng, giúp các Tòa án có cơ sở vững chắc để giải quyết các tranh chấp tương tự, đặc biệt là những tranh chấp liên quan đến giao dịch tặng cho tài sản trong gia đình mà không có giấy tờ pháp lý đầy đủ.
Bài viết này được đội ngũ John Nguyen & Associates tổng hợp và xây dựng trên Án lệ số 03/2016/AL được thông qua ngày 06/4/2016và được công bố theo Quyết định số 220/QĐ-CA ngày 06/04/2016 của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, từ nguồn Trang Tin Điện Tử Về Án Lệ của Tòa Án Nhân Dân Tối Cao.